g4Byx. Bu yazıda Türkçedeki ünlü ve ünsüzler arasında meydana gelen tüm ses olayları “az çaba yasası” denilen bir durum söz konusudur; yasa gereği dilde kişinin sözcükleri telaffuz ederken olabildiğince az çaba göstermesi gerekir. Bu yasa ile harfler bazı ses değişimlerine uğrayabilir, hatta bazı sesler düşebilir. Yani amaç sözcüklerin daha kolay söylenmesinden başka bir şey değildir. Ses olayları, sözcüğe ek getirilmesi ile ortaya çıkar genelde. Sözcük yalın halde ya da türemiş yani ek almış bir halde olabilir, ses olayı sözcüğün yalın olup olmaması ile değil sözcüğün sonundaki ses yani harf ile Nedir?Ses, harf de denilen durumlar. Alfabedeki her harf bir sestir. Bu bakımdan Türkçede 29 ses vardır ve ünlü – ünsüz olarak ikiye ayrılır. Ünlü Harfler ya da Sesliler Ünlü yerine sesli harfler, sedalılar ya da vokaller de denir. Ünlü harfler, ses yolunda herhangi bir engele takılmaksızın ses tellerinden çıkarak dudak yardımı ile meydana gelen seslerdir. Türkçede 8 adet ünlü vardır a,e,ı,i,u,ü Bu 8 ünlü kendi arasında, söyleniş özelliğine göre Önlük-artlık Düzlük-yuvarlaklık Darlık-genişlik Olmak üzere üç farklı temel nitelik açısından birbirinden ayrılırlarUzun Ünlü Bugün Türkiye Türkçesinde uzun ünlü yoktur ama Hakasça, Türkmence ve Yakutçada vardır. Bugün Anadolu sahasında konuşulan Türkçedeki tüm uzun ünlüler Arapça, Farsça kaynaklıdır ama bu uzatmalar sadece konuşma dilindedir, yazarken herhangi bir işaretle gösterilmez. Sadece sözlüklerde sözcüğün okunuşunu anlatmak için uzatılan sesin yanına iki nokta işareti “”konur adalet adalet, beraber beraber, ifade ifade, kaide kaide, numune numune, sade sade, şair şair kimi araştırmacılar konsonant ya da sedasız da der. Her durumda kastedilen, sesin çıkarken ağız, dudak ya da dile çarparak ya da sesin dişlerin arasından sızması veyahut sesin aynı sesliler gibi bir anda çıkmasıdır. Tüm bu durumlara göre ünlüleri şu kategorilerde inceleyebiliriz 1. Ses Tellerinin Durumuna Göre Ötümlü-ötümsüz Bunlara tonlu – tonsuz, sert – yumuşak, sedalı – sedasız gibi isimler de verilebilir. Bazı sesler çıkarken ses tellerinin titremesine neden olur, bu tür seslere ötümlü ünsüzler diyoruz. Bazıları ise ağzımızdan çıkarken ses tellerini titretmez, bunlara ise ötümsüz sesler diyoruz. Ötümlü, Tonlu, Sedalı, Yumuşak Ünsüzler b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z Ötümsüz, Tonsuz, Sedasız, Sert Ünsüzler p, ç, t, k 2. Ses Yolunun Durumuna Göre Patlamalı-sızıcı Bazı sesler ağzımızdan bir anda çıkar ve devamlı değildir; bu seslere biz patlamalı sesler diyoruz. Bunun aksine bazı sesler sürekli söylenebilir, buna ise sızıcı sesler diyoruz. Patlamalı Sesler b, c, ç, d, g, k, p, t Sızıcı Sesler f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z 3. Çıkış Yerine Göre Ünsüzler Dört grupta incelenir Dudak Ünsüzleri Ses, çıkarken şeklini dudaklar sayesinde alır. Bu ünsüzler şunlardır b, f, m, p, v Diş Ünsüzleri Ses, çıkarken şeklini dişler sayesinde alır. Bu ünsüzler şunlardır c, ç, d, j, n, s, ş, t, z Damak Ünsüzleri Ses, damak yardımıyla şekillenir. Ses tellerinden çıkan titreşimler damağa çarparak şekillenir g, ğ, k, l, r, y Gırtlak Ünsüzleri Bu kategoride sadece bir ses vardır Seslere Bakarak Bir Kelimenin Türkçe Olup Olmadığını Anlayabilir miyiz?Evet, seslere bakarak bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlayabiliriz ama bunun için birkaç önemli kuralı bilmemiz gerekir Genelde Türkçede iki ünsüzle başlamaz. Yalnız bu durum “bre” çok sık kullanılan seslenme ünlemlerinin kural dışı olarak kalıplaşmasının kelimeler herhangi bir kalıplaşma olmadan şu seslerle başlamaz l, z, c, f, r, j, p, n, h, ş, m. Bu sesleri şu şekilde kodlayabiliriz LaZ CaFeR JaPoN HaŞiM. Örneğin “hani”, “hangi” sözcükleri bu istinaslardan birisidir. Zaten genelde soru sözcüklerinin alıntı olması dışında Türkçede b, c, d, g sesleri ile biten sözcük yoktur. Bahsedilen istisnalar, bazı sözcüklerin anlam karmaşalarını önlemek sonlarında bu sesin olmasıdır. Ad isim > at hayvan, od ateş > ot bitki gibi..Türkçede sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Ek bazında iki ünlü ek yan yana gelecekse bile araya y, ş, s, n seslerinde birisini son hece “o” ya da “ö” sesi OlaylarıÜnlülerde Meydana Gelen Ses Olayları Ünlü Daralması En genel anlamıyla “y” sesinden önce gelen geniş ünlülerin a,e dar ünlülerden ı ya da i olma olayıdır. Bu durum 3 yerde görülür Şimdiki zaman eki olan “yor” ekinden önce gelen a ya da e sesi, ı ya da i sesine dönüşür. Bu durum söyleyişte de yazılışta da gösterilir başlıyor Şimdi bahsedeceğimiz durum ise sadece söyleyişte görülen bir durumdur. Birden çok heceli sözcüklerde eğer sözcük ünlü ile biter bu ünlü de a ya da e ünlüsü olursa ve yine bir ünlü ile başlayan bir ek getirilirse bağlayıcı ünsüzü olarak “y” sesi kullanılacağı için sözcüğün geniş ünlülerinde sadece söyleyişte daralma meydana gelir. başlayan başlıyan; gelmeyen gelmiyen gibi…İkinci maddede bahsedilen durum tek heceli sözcüklerde olursa hem söyleyişte hem de yazı da bu durum gösterilir diyen > de – y – en; diyerek > de – y – erek; diyecek> de – y – ecek; diyelim > de – y – eli – m; yiyen > ye – y – en . Bu duruma istisna iki sözcük vardır deyince, deyipÜnlü Düşmesi Ünlü düşmesi sözcük ek aldığı zaman dilde tasarruf kanunu sonunda düşer. Amaç söyleyiş kolaylığı sağlamaktır ve dil bunu kendi kendisine yapar. Ünlü düşmesi iki durumda meydana gelir. Dikkat edilmesi gereken en önemli durum bu düşmelerin dar ünlüler olan ı, i, u, ü seslerinde olmasıdır çünkü bu sesler geniş ünlülere göre zayıf seslerdir ; bu bakımdan daha çabuk düşer ve kaybolurlar. İkinci hecesinde ı, i, u, ü seslerinde birisini barındıran kimi sözcükler herhangi bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar sesleri kaybederler ağız / ağzı, alın / alnı, bağır / bağrım, beniz / benzi, beyin / beynimiz, boyun / boynu, böğür / böğrüm, burun / burnu, geniz / genzi, göğüs / göğsün, gönül / gönlünüz, karın / karnı, oğul / oğlu; çevir- / çevril-, devir- / devril- vb. * Kaynak TDK İMLA KILAVUZUYukarıda örnekleri verilen sözcüklerle ikileme oluşturulacağı zaman ikilemenin ek alan kısmında “vurgusuz orta heece düşmesi” ya da “ünlü düşmesi” dediğimiz duruma rastlanır ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna yatmak, omuz omuza, devirden devire, nesilden nesile, oğuldan oğula, şehirden şehire vb. * Kaynak TDK İMLA KILAVUZUÜnlü türemesi Yabancı kökenli sözcükleri dilimize uydurmak için bazen ünlü türemesi dediğimiz durumu gerçekleştiririz. Bu durum Türkçenin kendini koruma biçimidir ve bazı durumlarda yazı diline geçmiş bazı durumlarda halk söyleyişi olarak kalmıştır. Recep Arapçadır. Halk ağzında “İrecep” olarak kullanılır ama yazı diline geçmez. Ramazan Araçadır. Halk ağzında “Iramazan” olarak kullanılır ama yazı diline geçmez. Fikr Arapçadır; şuan “fikir” olarak kullanılmaktadır. Ünlü türemesi yaşanan ve yazı diline geçmiş bir kullanımdır. Hükm Arapçadır ama biz “hüküm” olarak kullanırız. Ünlü türemesinin yazı diline geçmiş başka bir UyumlarıTürkçede, sözcükler rastgele oluşmamıştır, sözcüklerin oluşmasında ünlü uyumlarının olması göze çarpar. Genel anlamda Türkçe olan kelimelerde aşağıda bahsedilecek ünlü uyumlarının olduğundan bahsedilebilir. Bu uyumlar BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU ve KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU olmak üzere iki kategoride incelenir 1. Büyük Ünlü Uyumu Kalınlık – incelik uyumu diye de bilinir. Sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlülerden birisi yani a, o, u, ı varsa ikinci hecesinde ya da diğer hecelerinde de kalın ünlü olması beklenir; aynı keza sözcüğün ilk hecesinde e, i, ü, ö seslerinden birisi varsa yine ikinci ve sonraki hecelerinde de ince ünlü beklenir. Büyük ünlü uyumu sözcüğün kökünde de ekinde de beklenir ama bazen kalıplaşmadan bazen de ekin henüz genç olmasından dolayı Türkçe olan ek ya da sözcüklerde büyük ünlü uyumu görülmeyebilir. Bu istisna durumları şu şekilde sırayabiliriz “anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb.” sözcükleri Türkçe olmasına rağmen kalıplaşmalardan dolayı büyük ünlü uyumuna uyamayan dilden gelen ve bizim alıntı sözcük dediğimiz sözcüklerde ünlü uyumlarının hiçbiri yazılan sözcükler ister Türkçe olsun ister alıntı kelime olsun hiçbir ünlü uyumu heceli sözcüklerde sadece bir tane ünlü olduğu için mecburen hiçbir ünlü uyumu -ken, -leyin, -mtırak, -yor henüz genç ekler oldukları için büyük ünlü uyumuna uymaz ama bu durum tutarlı değildir. Bu ekle gelmesine rağmen büyük ünlü uyumuna uyan sözcükler de vardır Aligil, annemgil, sabahken, beyazımtırak, sarımtırak, geliyor…-daş -taş eki büyük ünlü uyumu konusunda tutarsızdır. Bazen büyük ünlü uyumuna uyarken bazen de büyük ünlü uyumuna uymaz. gar-daş, kar- deş, vatan-daş, yurt-taş, din- daş…Aitlik anlamındaki “-ki” büyük ya da küçük ünlü uyumuna uymaz ama bu durum tutarlı değildir seninki, onunki, sabahki…2. Küçük Ünlü Uyumu Bir diğer adıyla düzlük – yuvarlaklık uyumudur. İki şekilde gerçekleşir - Düz ünlüden sonra düz a, e, ı, i ünlü gelir a, e, ı, i >> a, e, ı, i - Yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar u, ü ünlü gelir. o, ö, u, ü >> u, ü - Yuvarlak ünlüden sonra düz geniş a, e ünlü gelir. o, ö, u, ü >> a, e Küçük ünlü uyumunun tıpkı büyük ünlü uyumu gibi bazı özel durumları vardır Avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur gibi bazı sözcükler Türkçe olmalarına rağmen küçük ünlü uyumuna aykırıdır. Bu durum kelimelerin fazlaca kullanılması ve farklı bir biçimde kalıplaşmasından ünlü uyumu da tıpkı büyük ünlü uyumunda olduğu gibi alıntı kelimelerde aranmazÜnlü uyumları hem sözcükte hem de ekte var olsa da bazı durumlarda sözcük ünlü uyumuna uymasa da ona getiren ek, sözcüğün son hecesiyle küçük ünlü uyumu bakımından uyumlu olabilir. Kavunbu haliyle küçük ünlü uyumuna aykırıdır > kavun+u son ses ile ek küçük ünlü uyumuna uydu. konsolos-luk, yağmur-luk aitlik eki istisna olarak küçük ünlü uyumuna girer. Genel olarak ne büyük ünlü uyumuna ne de küçük ünlü uyumuna uyar. Bugünkü küçük ünlü uyumuna uyar, yarınki küçük ünlü uyumuna uymaz, dünkü küçük ünlü uyumuna uyarÜnsüzlerde Meydana Gelen Ses OlaylarıÜnsüz Uyumu Nasıl ünlülerde kalınlık – incelik büyük ünlü uyumu , düzlük – yuvarlaklık küçük ünlü uyumu varsa ünsüzlerde de sertlik ve yumuşaklık uyumu var. Sert sesle biten bir sözcüğe sessiz harfle başlayan bir ek gelirse o ekin ilk sesi sert seslerden oluşmalıdır. Aynı durum yumuşak sesler için de geçerlidir; yumuşak sesle biten bir sözcüğe sessiz harfle başlayan bir ek gelirse o ekin ilk sesi yumuşak seslerden oluşmalıdır. Zaten bu kural sebebi ile bir ekin hem yumuşak sesli hem de sert sesli halleri mevcut, mesela hal eklerinden bulunma durum eki +da, +de, +ta, +te, çıkma durum eki +dan, +den, +tan, +ten gibi. Bas+ kı > baskı Aş + cı > aşçı Süt + çü > sütçü gibi. Ünsüz Sertleşmesi Ad isim, at binek hayvanı; od ateş, ot bitki; sac yassı demir, saç kıl gibi bazı istisnalar haricinde Türkçe sözcükler yumuşak ünsüz grubuna giren b, c, d, g ile bitmez. Bu bakımdan biz, bu alıntı sözcükleri alırken sondaki yumuşak sesleri kendi ses anlayışımıza uydurarak sertleştirmişiz Ünsüz Sertleşmesine Uğramış Bazı Sözcükler Bu alıntılar, sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında sonlarındaki sert ses yumuşar kitap + ı > kitabı; sebep + ı > sebebi; metot + u > metodu gibi. DİKKAT ahlak / ahlakın, cumhuriyet / cumhuriyete, evrak / evrakı, hukuk / hukuku, ittifak / ittifaka, sepet / sepeti, tank / tankı gibi sözcükler, alıntı olmasına ve son sesleri yumuşak ses olmasına rağmen sertleşme görülmez. Ünsüz Yumuşaması Alıntı ya da Türkçe olsun, birden fazla heceli ve son sesinde p, ç, t, k ünsüzlerinden birisi olan sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında son hecesindeki p, ç, t, k ünsüzleri, b, c, d, g ünsüzlerinden birisine dönüşür. Ağaç – ı > ağacı Kitap – a > kitaba Kebap – a> kebaba gibi… DİKKAT Bu duruma rağmen, anıt / anıtı, bulut / bulutu, kanıt / kanıtı, ölçüt / ölçütü gibi istisnalar da mevcuttur. DİKKAT Tek heceli sözcüklerin sonunda bulunan sert ünsüzler ise iki ünlü arasında olsa bile korunur ak / akı, at / atı, bük / bükü, ek / eki, et / eti, göç / göçü, ip / ipi, kaç / kaçıncı, kök / kökü, ok / oku, ot / otu, saç / saçı, sap / sapı, suç / suçu, süt / sütü gibi * TDK İMLA KILAVUZU DİKKAT Yukarıda bahsedilen tek heceli sözcüklerdeki durumun da istisnaları vardır but / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurdu vb. Ünsüz Türemesi Dilimize Arapçadan girmiş pek çok sözcük var; ama Arapça ile Türkçe arasında önemli farklar var. Biz, Arapçadan bu kelimeleri alırken özgün biçimleri ile değil bizim dilimize uyan biçimleri ile almışız. Örneğin Türkçede iki aynı sessiz harf, kök halinde yan yana gelmez; bu bakımdan Arapçadan böyle bir sözcük alırken iki aynı sesten birisini düşürmüşüz Ünsüz Türemesi ile İlgili Örnekler Yukarıdaki tabloda gösterilen Türkçeleşmiş hallere, ünlü ile başlayan bir ek ya da yardımcı fiil getirilirse sözcük, aslına döner. Bu duruma da ünsüz türemesi Bu ses olayına aykırılılaşma ya da metatez de denir. Bir dilbilgisi terimi olarak sözlük anlamı şu şeklidedir “bir sözcük içinde birbirini izleyen iki sesbirimin yer değiştirmesi” Göçüşmenin tanımını okuduğumuzda aklımıza şu soru gelebilir “ Bu ses olay hangi sesler için geçerli?” Şöyle açıklayalım Bu ses olayında yan yana iki sessiz harfte yer değiştirme görülüyor ve bu iki ses değeri çok değişik sesler olabiliyor. Araştırmacılar, bu seslerin yer değiştirmesinin genel nedeni olarak söyleyiş kolaylığı fikrini öne atıyor. Göçüşmenin genelde ağızlarda yani kırsal bölgelerde ve çocuk dilinde olduğunu düşünürsek bu genel kanı oldukça mantıklı görülyor. Göçüşme, yazı diline geçmeyen bir ses olayıdır. Standart dilde göçüşme yazıya geçilecek bir ses olayı değildir. Dilimizdeki bazı göçüşme örnekleri şu şekildedir Yaprak > yarpak Toprak > torpak Ekşi > eşki Kirpik > kiprik Sarımsak > sarmısak Köprü > körpüKaynaşma Bu ses olayı, birleşik sözcüklerin giderek birleştikleri sözcükleri anlamlarını yitirmesi ve kalıplaşarak hem başka bir imla hem de başka bir anlam kazanmaları durumudur. Şuan dilimizde bu şekilde kalıplaşmış bazı sözcükler ve asılları şu şekildedir Ne asıl > nasıl Cuma ertesi > Cumartesi Kahve altı > kahvaltı Pazar ertesi > Pazartesi Ünlü ve Ünsüzlerde Ortak Halde Görülen Ses OlaylarıBenzeşme Sesin, bir diğer sesi asimile ederek kendi türünden bir sese benzetme olayıdır. Bu ses olayı meydana gelişine göre şu başlıklar altında incelenir Benzeşmenin Yönüne Göre ilerleyici ve gerileyici Eğer iki sesten köke yakın olan sesse gerileyici, sona doğru ise ilerleyici Yerine Göre yakın ve uzak Benzeşen sesler arasındaki mesafeye göre ayrım vardır, benzeşen ses, benzeştiren sese uzaksa uzak benzeşme, yakınsa yakın benzeşme Derecesine Göre tam ve yarım benzeşmeler Benzeşme sonucunda iki ses aynı sese dönüşmüşse bu tam benzeşme, benzeştiren benzeşen sesi kendi türünden bir sese benzetmişse yarım örnekleri de yazı diline geçmeyen bir ses olayı. Bazı örnekleri ise şu şekilde Kanbur > kambur Gerileyici, yakın ve yarım benzeşme. Bir dudak sesi olan “b” sesi benzeten, bir diş sesi olan “n” sesi benzeyen ya da değişen sestir. “b” sesi dudak sesi olduğu için “n” sesini kendisi gibi bir dudak ünsüzü olan “m” sesine benzetmiştir. Yalnız benzeşme yarımdır çünkü “b” sesi sadece oluşum noktasına göre > tuşsuz İlerleyici, yakın ve tam > annatmak İlerleyici, yakın ve tam benzeşmeBenim > menim Gerileyici, uzak ve tam benzeşme Belirli nitelikleri gösteren bazı kelimelerde ünlü düşmesi görülür. Ses düşmesi olarak da adlandırılan dilbilgisi olaylarından biri ünlü düşmesi, diğeri ise ünsüz düşmesidir. Ünlü düşmesi, adından da anlaşılabileceği gibi ünlü harfin belirli durumlarda düşmesi olarak özetlenebilir. Ünsüz düşmesi ise ünsüz harfin düşmesidir. Ünlü Düşmesi Nedir? Genelde ikinci hecesinde dar bir ünlü bulunan sözcüklerde görülen bir ses olayıdır. Sözcüklerin söyleniş kolaylıklarından kaynaklı hece düşmesi olarak tanımlanabilir. Her kelimede görülmez. Ünlü Düşmesi Örnekleri Türkçe, sonradan eklemeli ve yazıldığı gibi okunan bir dildir. Birtakım ses olayları kelimelerde bazı değişimlere neden olabilir. Kelimeleri etkileyen ses olaylarından biri de ünlü düşmesidir. Ünlü düşmesi bazı iki heceli kelimelerde görülür. Ünlü düşmesinde kelimeler ünlü harfler ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde yer alan dar ünlüler düşer. Dar ünlülerin düşmesi ile kelimede bir yumuşama olur. Örneğin Ağız – ağzı Geniz – genzi Oğul – oğlu Alın – alnı Ünlü ile başlayan, ek alınca vurgusuz olan orta hecedeki dar ünlüsü düşen kelimeler ile oluşturulan ikilemelerin ikinci kelimesindeki dar ünlüde düşme olmaz. Ek almış kelime olduğu gibi kalır. Örneğin Ağız ağıza Burun buruna Koyun koyuna Nesilden nesile Şehirden şehire Bazı kelimeler de ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlülerde düşme olmaz. Kelimelere gelen ek, değişime uğramadan yazılır ve okunur. Örneğin İçerde kelimesinin doğru yazılışı içeride, İlerde kelimesinin doğru yazılışı ileride, Dışardan kelimesinin doğru yazılışı dışarıdan, Yukarda kelimesinin doğru yazılışı yukarıda. Ünlü düşmesi olan kelimeler genellikle iki heceli ve ikinci hecede i, ı, ü, u dar ünlü olarak adlandırılan harflerin bulunduğu kelimelerde ünlü harf ile başlayan ekler alması ile i, ı, ü, u harflerinin düşmesi ile oluşur. Bazı ünlü düşmesi olan kelimeler şu şekildedir Karın – ı karnı Beyin – i beyni Oğul – u oğlu Gönül – ü gönlü Kayıp etmek kaybetmek Şükür etmek şükretmek Yalın – ız yalnız Burun – um burnum Fikir – imiz fikrimiz Devir devri Keşif – imiz keşfimiz Ünlü Düşmesi Bulunan Cümleler Türkçe dilbilgisinin en önemli konularından biri olan ünlü düşmesi ÖSYM sınavlarında sıklıkla sorulur. Ünlü düşmesi konusunu anlamak ve uygulamak günlük yaşamda imla kuralları konusunda yardımcı olurken okulda da başarı yakalamaya destek olur. Konuları pekiştirmek için ünlü düşmesi ile ilgili cümleler ve örnekler incelenebilir. Cümle yapıları öğrenilerek konu tam olarak anlaşılabilir. Bazı örnek cümleler şu şekildedir Burnum kanayınca hastaneye gitmek zorunda kaldım Cümlede burun kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak burnum olmuştur. Kazada araba sağa sola savruldu Cümlede savur kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak savruldu olmuştur. Şekli bozulmuş pasta yine de lezzetliydi Cümlede şekil kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak şekli olmuştur. Bu şehrin havası bana iyi gelmiyor Cümlede şehir kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak şehrin olmuştur. Ağzına yakışmayacak cümleler kurdu Cümlede ağız kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak ağzına olmuştur. Ağrıma giden laflar etti Cümlede ağır kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak ağırıma olmuştur. Aklıma gelmişken onu da söylemek istedim Cümlede akıl kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak aklıma olmuştur. Bazen kendimi kalabalıklar içinde yalnız hissediyorum Cümlede yalın kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak yalnız olmuştur. Ömrünü boş işlerle harcadı Cümlede ömür kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak ömrünü olmuştur. İnsanın fikri neyse zikri de odur derler Cümlede 2 ünlü düşmesi vardır. Fikir kelimesi ve zikir kelimesi ünlü düşmesine uğrayarak fikri ve zikri olmuştur. Ses olayları konulu makalemizde ses olayları nelerdir ve ses olayları örnekleri sizlerle paylaşamaya çalışacağız. Ayriyeten Türkçe ses olayları detaylı olarak basit ve anlaşılır şekilde sizlere anlatmaya çalışacağız. Türkçede ünlü ve ünsüz harflerle ilgili çeşitli ses olayları vardır. Kelime köküne gelen ek sonucunda bazı ses olayları meydana gelmektedir. Bu ses olayları aşağıda tek tek açıklanmıştır. Ünlü Düşmesi Bu ses olayı çeşitli yollarla oluşur. Bu yollar ; İki heceli bazı kelimelere gelen ünlü ek ile ikinci hecedeki ünlü düşmektedir. Birleşik kelimelerin bazılarında oluşum esnasında düşme olabilir. Bazı sözcükler yardımcı fiille kullanıldığında kelimedeki ikinci ünlü düşebilir. Bazı sözcüklere gelen yapım ekleri ile bu ses olayı gerçekleşebilir. “-İdi, -imiş, -ise” ek fiilleri sözcükle birleştiği zaman i sesi düşebilir. “İle” kelimesi bir sözcükle birleştiğinde i sesi düşer. Bu durumlar sonucunda bu ses olayı yaşanmaktadır. Bu ses olayına ünlü düşmesi denir. Ünsüz Düşmesi K ile biten kelimeye cık eklerinden birinin gelmesiyle k sesi düşer. Bu olaya ünsüz düşmesi denir. Ünlü Türemesi Ünsüz ile biten bazı kelimelere gelen cik eki sonucunda türeme gerçekleşir. Bazı kelimeler pekiştirilirken bu ses olayı görülebilir. Bu ses olayına ünlü türemesi denmektedir. Ünsüz Türemesi Ünsüz ile biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığında yada ünlüyle başlayan bir yardımcı fiille birleştiğinde kelimenin sonundaki ünsüzden bir tane daha gelir. Bu ses olayına ünsüz türemesi veya ünsüz ikizleşmesi denir. Ünlü Daralması Türkçe’de geniş ünlü ile biten fiile gelen yor eki ile geniş ünlü daralarak dar ünlüye dönüşür. Bu ses olayına ise ünlü daralması denir. Geniş ünlüler -a, -e dar ünlüler ise ı, i, u, ü’dür. Daralma 2 şekilde gerçekleşir. Diğeri ise de ve ye fiiline gelen yor eki ile daralma gerçekleşir. Ünsüz Yumuşaması Ünsüz Değişimi Sonu p, ç, t, k ile biten kelimelere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonu yumuşar ve kelime sonundaki ünsüzler b – c – d – g’e dönüşür. Bu ses olayına ise ünsüz yumuşaması veya ünsüz değişimi denir. Fakat her kelimede yumuşama olmaz. Yumuşamanın olmadığı durumlar şunlardır; Yabancı kökenli kelimelerde yumuşama olmaz. Tek heceli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz. Özel isimlerde yazılışta yumuşama olmaz ama okunuşta yumuşama varmış gibi okunur. Bu durumlarda yumuşama olmaz. Ünsüz Benzeşmesi p, ç, t, k, f, s, ş, h ile biten bir kelimeye c-d-g ile başlayan kelimeler geldiğinde c-ç’ye, d-t’ye, g-k’ ye dönüşür. Bu ses olayına ise ünsüz benzeşmesi yada ünsüz sertleşmesi denir. Kaynaştırma Harfleri Yardımcı Ünsüzler Ünlü bile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya kaynaştırma harfleri girmektedir. Bu harflere yardımcı ünsüz de denmektedir. 4 tanedir; n, s, ş, y. Ulama Ünsüz ile biten bir kelimenin ünlü ile başlayan bir kelimeye eklenmesine ulama denir. Dikkat edilmesi gereken ise kelimeler arasında noktala işaretleri varsa ulama olmaz. Küçük Ünlü Uyumu İlk olarak bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü dar ünlü ise sonraki hecelerde de dar ünlü olmalıdır. İkinci olarak ise sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü varsa devamında ya dar yuvarlak yada düz geniş ünlü olmalıdır. Bu kurala küçük ünlü uyumu denmektedir. Düz ünlüler a, e, ı, i yuvarlak ünlüler o, ö, u, ü dar yuvarlak ünlüler u, ü düz geniş ünlüler ise a, e’ dir. Büyük Ünlü Uyumu Türkçe’de bir sözcük kalın ünlü ile başlamış ise devamında gelen ünlülerde kalın olmalıdır. Eğer ince bir ünlü ile başlamışsa devamında gelen ünlülerde ince olmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir. Diğer adı ise incelik kalınlık uyumudur. Kalın ünlüler a, ı, o, u’dur. İnce ünlüler ise e, i, ö, ü’ dür. SES OLAYLARI a. Ünsüz BenzeşmesiSertleşmesi – Ünsüz Uyumu Sonunda f,s,t,k,ç,ş, h,p ünsüzleri bulunan kelimeler “c,d,g” yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç,t,k” olur. sınıf-da değil sınıfta Türk- ce → Türkçe at-gı değil atkı çiçek- ci değil çiçekçi 1905’te, * Ünsüz benzeşmesi yabancı dillerden dilimize giren bazı yabancı sözcükler ile birleşik sözcüklerde aranmaz. İstikbâl, mahdut, makbul, işgal, meşgul ile akbaba, kurtdereli, üçgen, Akdeniz, kırkbayır vb. b. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması Ünsüz Değişimi Sözcük sonlarındaki sert ünsüzler ç, k, p, t sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında yumuşarlar ç – c ; k – ğ ; p – b ; t – d olur. Bu kurala sert ünsüzlerin yumuşaması denir. ağaç – ağacı ekmek – ekmeği söğüt – söğüde kitap – kitaba vb. * Tek heceli sözcükler ile yabancı dillerden dilimize giren bazı sözcükler bu kurala uymaz. iç- içi ; ok- oku; kırk- kırkı; kata - kata; yat - yatı vb. gayret - gayreti; ehemmiyet- ehemmiyeti vb. hukuk - hukuku ; millet- milleti vb. c. Ünlü türemesi * -cık / -cik eki alan bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık… * Pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz, çıplak →çırılçıplak d. Ünsüz türemesi *Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünsüz türemesi görülür Af etmek – affetmek his etmek – hissetmek *Bazı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme ortaya çıkar. Örnek af-ı = affı had-i = haddi hak-ı=hakkı *Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y,ş,s,n” ünsüzlerinden uygun olan biri gelir. Bu ünsüz türemesine kaynaştırma da denir. Örnek oku-y-an okuyan baba-s-ı babası yedi-ş-er yedişer elma-n-ın elmanın e. Ünlü Düşmesi * İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler. Omuz - um = omzum oğul - u = oğlu * Baz birleşik fiillerin oluşumunda ünlü düşmesi olur Kahır olmak =Kahrolmak Sabır etmek= Sabretmek * Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü düşmesi olur İleri – le – mek =ilerlemek koku – la – mak=koklamak f. Ünsüz Düşmesi * -cek ,-cak küçültme eki alan bazı kelimelerde olur Küçük-cük=küçücük minik-cik=minicik * Bazı sözcükler yapım eki alırken ünsüz düşmesi olur Yüksek-l-mek=yükselmek Alçak-l-mak=alçalmak g. Ünlü Daralması * Fiillerin sonlarında bulunan geniş ünlüler a, e “-yor” ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşür. Buna ünlü daralması denir. bekl-e-yor > bekl-i-yor kalm-a-yor > kalm-ı-yor özl-e-yor > özl-ü-yor soll-a-yor > soll-u-yor *Tek heceli olan “de- ,ye-“ fiillerinde de darlaşma görülmektedir De-y-en=diyen ye-yor=yiyor De-y-erek=diyerek ye-y-en=yiyen Türkçenin başlıca ses özellikleri şunlardır 1. Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler vardır. 2. Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra ikinci üçüncü hecelerde o, ö ünlüsü bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo vb. 3. Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi sözcükler Türkçe değildir. 4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa araya bir kaynaştırma sesi harfi girer. Oku-y-an, bağla-n-acak, masa-s-ı vb. İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene, reis, maalesef vb. Türkçe değildir. 5. Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek, jilet, jandarma, ajanda, vb. Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kuralın dışındadır. Fısıldamak, of, vb. 6. Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz. Yani bu seslerle başlayan sözcükler Türkçe değildir. Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb. 7. Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd, ilac, vb. Bu seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç biçi- minde söylenir. 8. Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Plan, kredi, tren. 9. Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Sfenks, kontr 10. Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. Millet, hürriyet, tasavvur, hassas vb. Türkçe değildir.

ses olayları ile ilgili örnek cümleler